Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie powstało w wyniku przekazania Państwu kolekcji zegarów słonecznych, przyrządów astronomicznych oraz biblioteki starodruków przez rodzinę Przypkowskich.
Historia tej rodziny sięga głęboko w czasy średniowiecza, a jej herb Radwan, obecnie znak Muzeum, należy do najstarszych polskich znaków rodowych. Radwanici początkowo zamieszkiwali na Mazowszu, gdzie do ich posiadłości należała wieś Przypki; w połowie XIII wieku przesiedliwszy się pod Kraków zakładają tam Przypkowice. Od nazwy tej wsi powstało potem nazwisko Przypkowski.
W 1443 roku Maciej z tej rodziny zapisany został jako student w księgach Akademii Krakowskiej. Z tych czasów zachowała się w zbiorach rodzinnych najstarsza pieczęć herbowa ze znakiem Radwan. Znajduje się tu także dokument z podpisem króla Zygmunta Starego z roku 1535, w sprawie nadania dwóch wsi Mikołajowi Przypkowskiemu. Syn Mikołaja, Jan, był gorliwym wyznawcą ideologii Braci Polskich (tzw. arian), najbardziej postępowej odmiany Reformacji. W roku 1572, jako jeden z pierwszych w Europie, uwolnił z pańszczyzny chłopów w swoich dobrach, uznając ich za ludzi równych sobie.
Pod koniec XVI i w pierwszej połowie XVII wieku Przypkowscy należeli do czołowych przedstawicieli Braci Polskich. Studiowali oni na uniwersytetach w Lejdzie, Altdorfie, Lipsku, Paryżu i Londynie. Najwybitniejszym z nich był Samuel (1592-1670) - poeta, pisarz i myśliciel, autor licznych traktatów filozoficznych i religijnych, polityk związany z dworem Radziwiłłów birżańskich. Uważany jest obok Zbigniewa Morsztyna za najwybitniejszego przedstawiciela poezji ariańskiej.
Bogaty księgozbiór, jaki Przypkowscy posiadali w tym czasie, został zniszczony podczas pogromu arian w 1655 roku, przypadkowo ocalał zeń tylko jeden tom - „Zwierciadło" Mikołaja Reja - przechowywany obecnie w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie.
Znamienitym przedstawicielem rodu w XVIII wieku był Jan Józef Przypkowski (1707-1758), profesor astronomii i matematyki na Uniwersytecie Krakowskim, autor kilku rozpraw astronomicznych oraz kalendarzy astrologicznych, wydawanych w latach 1729-1747. Był administratorem drukarni akademickiej, reprezentował uczelnię na sejmie w Warszawie, był również projektantem zegara słonecznego na kościele Mariackim w Krakowie w 1740 roku.
Część księgozbioru Jana Józefa Przypkowskiego oraz kilka drobnych pamiątek przechowywanych w zbiorach jędrzejowskich dotarło tutaj za sprawą wnuków jego brata, Jana i Józefa, którzy przenieśli się do Jędrzejowa z okolic Częstochowy ok. roku 1820. Rodzina wówczas podupadła trudniąc się drobnym przemysłem i handlem. Józef Przypkowski (1796-1858) był ka-pelusznikiem, a jego syn Piotr Andrzej (1829-1911) miał w Jędrzejowie zakład produkcji mydła i świec oraz sklep.
Twórcą zbiorów astronomiczno-gnomonicznych, stanowiących podstawę Muzeum, był syn Piotra Andrzeja - Feliks Przypkowski (1872-1951). Od wczesnej młodości interesował się astronomią i gnomoniką (nauką o budowie zegarów słonecznych). Ukończył studia medyczne na Uniwersytecie Warszawskim, które uzupełnił specjalizacją w Pradze. Przez blisko 50 lat praktykował w Jędrzejowie jako lekarz, pozostając jednak wierny swym zamiłowaniem astronomicznym. Zapoczątkowaną w 1895 roku kolekcję zegarów słonecznych systematycznie uzupełniał, kompletując zarazem księgozbiór dotyczący tych zagadnień. Stanowił on warsztat pracy nad kolekcją. Studiując dawne dzieła gnomoniczne, konstruował na podstawie zawartych w nich opisów modele zegarów słonecznych, których wykonał ponad 50. Nawiązał kontakty z zagranicznymi antykwariatami, skąd sprowadzał książki i zabytkowe przyrządy naukowe. Najowocniej współpracował z antykwariatami Rosenthala w Monachium i Oberdorfera w Augsburgu.
Na swym domu w Jędrzejowie zbudował prywatne obserwatorium astronomiczne; od 1913 roku był członkiem Towarzystwa Astronomicznego Francji. Żywo interesując się meteorologią prowadził przez wiele lat stację meteorologiczną, przesyłając wyniki badań do odpowiednich placówek naukowych. Zajmował się numizmatyką, mineralogią, bibliofilstwem, zbierał ekslibrisy, zabytki i osobliwości przyrody oraz wszelkie pamiątki związane z historią miasta i regionu. Był również zapalonym fotoamatorem; od najmłodszych lat utrwalał na kliszach sceny z życia codziennego, widoki Jędrzejowa i okolic, wrażenia z podróży. Zdjęcia te, w większości doskonale zachowane, stanowią obecnie niezwykle cenny materiał historyczny. Zachowały się też aparaty, sprzęt ciemniowy oraz wszelkie przybory fotograficzne.
Swą wiedzą dzielił się chętnie, wygłaszając na zaproszenie różnych stowarzyszeń i instytucji liczne prelekcje i pogadanki. Zaangażowany w pracę społeczną na rzecz swego środowiska, przewodniczył rozmaitym inicjatywom mającym na celu dobroczynność bądź pobudzenie życia kulturalnego w mieście.
W roku 1909 Feliks Przypkowski założył w Jędrzejowie oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego - mobilizując do współpracy miejscową inteligencję - i udostępnił dla publiczności swoją kolekcję, która była eksponowana w lokalu Towarzystwa znajdującym się w zabytkowym budynku apteki obok domu Przypkowskich. Obok kolekcji astronomiczno-gnomonicznej eksponowano tam zebrane wspólnymi siłami Towarzystwa cenne książki, osobliwości przyrody oraz wykopaliska archeologiczne.
W roku 1912 zbiory wróciły do mieszkania prywatnego, były jednak nadal udostępniane zainteresowanym oraz ciągle uzupełniane.
Od 1925 roku w działalności kolekcjonerskiej zaczyna Feliksowi Przypkowskiemu pomagać jego syn Tadeusz (1905-1977), wówczas jeszcze student historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po ukończeniu studiów i uzyskaniu doktoratu w 1929 roku Tadeusz Przypkowski pracował jako referent propagandy kulturalnej w zarządzie miasta Krakowa, a następnie Warszawy (do września 1939), gdzie był bliskim współpracownikiem prezydenta Stefana Starzyńskiego. Charakter tej pracy, jak również częste wyjazdy za granicę, pozwoliły mu nawiązywać liczne stosunki kulturalno-artystycz-ne, umożliwiały dotarcie do prywatnych kolekcji i księgozbiorów rodowych, co owocowało nowymi, cennymi okazami do zbiorów.
Tadeusz Przypkowski posiadał szerokie zamiłowania artystyczne, był wytrawnym bibliofilem, miłośnikiem grafiki i heraldyki, twórcą cenionych przez znawców ekslibrisów linorytowych, które sam tłoczył na własnej prasie. Z powodzeniem zajmował się bibliofilskim edytorstwem, był autorem m.in. kilkutomowego wydawnictwa „Piękno Warszawy" (1935-38) oraz licznych druków ekslibrisowych i okolicznościowych cieszących oko starannym, wyszukanym opracowaniem. Jego wielką pasją była fotografia artystyczna, zdobywał na tym polu sukcesy na międzynarodowych wystawach: w Los Angeles (1925), w Montevideo (1931), w Mediolanie (1932). Swoje zdjęcia przetwarzał w szlachetnej technice przetłoku bromolejowego.
Tadeusz Przypkowski był jednym z kilku na świecie znawców zegarów słonecznych, był także ich wykonawcą, posiadłszy trudną sztukę obliczania i wykreślania zegarów ściennych. Wykonał m.in. zegary słoneczne na kościele Mariackim w Krakowie, na Zamku Królewskim w Warszawie, na ratuszu w Sandomierzu, przed Pałacem Kultury w Warszawie a także za granicą, gdzie najważniejszym jego dziełem jest zespół siedmiu zegarów słonecznych na budynku obserwatorium astronomicznego w Greenwich na zerowym południku.
Lata okupacji spędził Tadeusz Przypkowski w Jędrzejowie, dokąd udało mu się uciec w grudniu 1939 roku po krótkim pobycie w niewoli sowieckiej. Zajmował się wówczas naukowym opracowaniem genealogii rodu Radwanitów i Przypkowskich. Zbiory, ukryte przed okupantem, szczęśliwie nic nie ucierpiały. W 1946 roku zostały znacznie poszerzone przez szereg nowych okazów przywiezionych przez Tadeusza Przypkowskiego z Francji i Anglii (gdzie przebywał z wystawą fotograficzną „Warszawa oskarża"), a następnie w pełni udostępnione dla licznych zwiedzających, których oprowadzała żona Feliksa Przypkowskiego, Zofia z Horstów (1882-1969). Po śmierci ojca (1951) Tadeusz Przypkowski kontynuował naukowe powiększanie zbiorów we wszystkich dziedzinach, dodając jeszcze własne zainteresowania dawną kuchnią i gastronomią.
3 lutego 1962 roku rodzina Przypkowskich przekazała swe zbiory Państwu. Powstało wówczas Państwowe Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie, zaś utworzenie poszczególnych działów tego muzeum zostało podyktowane różnorodnymi zainteresowaniami Przypkowskich.
Zasadniczy dział stanowi kolekcja zegarów słonecznych (wśród których są reprezentowane niemal wszystkie typy tych instrumentów, używanych od XV wieku do czasów najnowszych) oraz przyborów astronomicznych gnomonicznych i wszelkich przyrządów służących do pomiaru czasu, jak klepsydry, zegary ogniowe czy ciekawsze typy zegarów mechanicznych.
Ozdobę tej kolekcji stanowi zegar słoneczny z XVI wieku wykonany prze: Erazma Habermela, zegar słoneczny z armatką strzelającą w południe, wykonany w Paryżu dla króla Stanisława Leszczyńskiego oraz XVII-wieczn majolikowa klepsydra wodna (Caltagirone na Sycylii). Spośród zegarów mechanicznych zwraca uwagę damski zegarek-pektoralik z XVII wieku w oprawie z kryształu górskiego oraz zegar wahadłowy z kolekcji króla Jar Kazimierza (Paryż, 1654 r).
Wynikiem bibliofilskich zainteresowań Przypkowskich jest biblioteka starodruków, licząca około 600 tomów, w tym bazylejskie wydanie dzieła Mikołaja Kopernika „De revolutionibus orbium coelestium" (1566), książki z autografami Heweliusza, Kartezjusza i Huyghensa. Wśród kilku inkunabułów na uwagę zasługuje słynna historia świata Hartmana Schedla „Liber chronicarum", bogato ilustrowana drzeworytami, wydana w Norymberdze w roku 1493. Szczególną rangę mają tu książki i rękopisy z zakresu gnomoniki i nauk pokrewnych. Jest to jeden z kilku najbogatszych na świecie księgozbiorów z tej tak wąskiej dziedziny nauki. Wśród pozostałych dzieł, oprócz książek odpowiadających innym działom Muzeum, jak gastronomia, historia nauki czy reformacja, występują dzieła najwybitniejszych oficyn Europy, jak Elzewir, Plantin, Henricpetrina, Koberger oraz dzieła o szczególnej randze bibliofilskiej, jak np. książka z biblioteki króla Zygmunta Augusta z superekslibrisem królewskim tłoczonym na okładce. Wśród książek nowszych (po 1800) poważny dział stanowią gastronomica, książki kucharskie z całego świata, niekiedy z autografami słynnych gastronomów, w tym wiele z paryskiej biblioteki Edwarda Pomiana-Pożerskiego.
Przy bibliotece znalazł miejsce dział negatywów, liczący ok.20 tyś. pozycji, który gromadzi zabytkowe klisze, głównie autorstwa Feliksa i Tadeusza Przypkowskich.
Jednym z największych liczbowo działów Muzeum jest kolekcja grafiki i ekslibrisu, zapoczątkowana w 1912 roku zakupem u Rosenthala w Monachium, licząca obecnie około 25.000 znaków książkowych i grafik od XVI do XX wieku. Na szczególną uwagę zasługuje pokaźny zespół drzeworytów artystycznych Tadeusza Cieślewskiego i Stefana Mrożewskiego - twórców zaprzyjaźnionych z Przypkowskimi i goszczonych wielokrotnie w Jędrzejowie.
Dział artystyczno-historyczny gromadzi rzemiosło artystyczne oraz dokumenty i przedmioty o randze historycznej, głównie dotyczące historii miasta i regionu. Szczególną pozycję zajmują liczące ok. 2.000 eksponatów zbiory związane z działalnością Legionów Polskich. W sierpniu 1914 rok gościła w domu Przypkowskich siedmioosobowa konna czujka pod wódz Władysława Beliny-Prażmowskiego, a w ślad za nią I Kompania Kadrów; W 1915 roku kwaterował tu z całym sztabem Józef Piłsudski. We wnętrzach z owych czasów znajduje się kanapa, na której sypiał, sprzęty i naczynia których używał, szachy, którymi grywał w wolnych chwilach. Jedna z szaf nosi ślad po kuli wystrzelonej przypadkowo z pistoletu Komendanta. Są te: pamiątki po oficerach z jego świty, czako Beliny, listy, poezje i podziękowania za gościnę, nadsyłane przez nich z frontu. W dziale tym znajduje się te; pokaźny zbiór dawnych fotografii, pocztówek a także zespół judaików, jak balsaminki, lampy chanukowe, przedmioty kultu religijnego.
Dział gastronomii posiada zbiory dawnych naczyń, rondli, kociołków, samowarów, wszelkiego rodzaju przyborów kuchennych i stołowych a także duży zespół menus rozmaitych przyjęć i bankietów oraz kart restauracji i zakładów gastronomicznych.
Muzeum po upaństwowieniu wykupiło sąsiadujący z domem Przypkowskich zrujnowany budynek dawnej apteki z pocz. XVIII wieku, w którym obecnie (po remoncie) znajduje się zespół wnętrz o zabytkowym wyposażeniu, jak XVII-XVIII - wieczne meble, tkaniny, obrazy i jedyny w Polsce zespół rokokowych kurdybanów. Pieczołowicie odtworzone wnętrza domu Przypkowskich z początku XX wieku mieszczą obecnie, jak kiedyś, część kolekcji gnomonicznej - modele zegarów słonecznych wykonane przez Feliksa Przypkowskiego, zegary mechaniczne oraz klepsydry. Właściwy trzon kolekcji - oryginalne zegary słoneczne - wyeksponowano w osobnej sali wystawowej o nowoczesnym wystroju wnętrza. Budynek pawilonu wystawowego wzniesiony staraniem Tadeusza Przypkowskiego w latach 1964-69 na zabytkowych, XVIII-wiecznych piwnicach będzie mieścił tylko wystawy zmienne. Obecnym dyrektorem muzeum jest Piotr Maciej Przypkowski (ur. 1947) syn Tadeusza, historyk sztuki, który stara się w miarę możliwości kontynuować kolekcjonerskie tradycje rodzinne. Pod jego kierunkiem przeprowadzono kapitalny remont i adaptację zabytkowych budynków Muzeum oraz zorganizowano obecną ekspozycję.
Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie jest czynne codziennie oprócz poniedziałków w godz. 8-15 a w sezonie letnim 8-16 tel. (0-41) 386-24-45 fax 386-54-89
Tekst oraz zdjęcia - Piotr Maciej Przypkowski
